خطوط تفننی دوره قاجار

دکتر کاظم خراسانی / عضو هیات علمی دانشگاه

تزئین خط و در آمیختن آن با نقاشی سابقه ای ممتد دارد. از قرن 3 و 4 هجری به بعد خط کوفی با تزئین و نقاشی همراه گردید و صورت های متنوع و گوناگونی را به خود گرفت. کار تزئین و نقاشی در خطوط دیگر که بعد از خط کوفی پیدا شد نیز تعمیم یافت و استادان برای تفنن و ایجاد شاهکارهای تازه آن ها را می آراستند. اما در اواخر قرن 13 و اوایل قرن 14 این رویکرد تزئینی به خط که به اوج رسید، این تنوع و خوش ذوقی تفنن نام گرفت و از آن به بعد این خطوط را خطوط تفننی نامیدند. آثاری که هنرشناسان و پژوهندگان به عنوان”اقلام تفننی” در گذر زمان نام نهاده اند را بیشتر در دوره قاجاریه شاهدیم. از نمونه‌های آن عبارات را به شکلی از شمایل انسانی، حیوانی و گیاهی و غیره نقش می کردند و کم‌کم تزئینات دیگری هم بر آن افزوده شد و گاه کمک رنگ هم به میان می‌آمد. همچنین انواع خطوط را از کوفی گرفته تا رقعه و شکسته از قالب های اشکال هندسی (دایره، مربعات، چند ضلعی و …) و اشکال زورق، گلدان، قندیل، ستاره و به صورت پرندگان و … در می آورند و در رده خطوط تفننی جای می دادند (فضایلی1391).

خطوط تفننی شامل: «خط طغرا و شبه طغرا، گلزار، مثنی یا توامان، خط ناخنی، معما و … می باشد» (فضایلی 1391). خطوط تفننی به شیوه های گوناگونی اجرا می شود برای ارزیابی روش های اجرایی این خطوط باید ابتدا به کاربرد آن توجه کرد. چرا که نوع کاربرد در این نوع خطوط طبیعتاً ارتباطی مستقیم با روش اجرایی نیز دارد. دسته بندی کلی خطوط تفننی عبارت است از:

دسته بندی کلی خطوط تفننی

هر کدام از این انواع به نمونه هایی تقسیم می شود. سابقه پیدایش برخی از آن ها به پیش از دوره قاجار نیز می رسد. می توانید برخی از این نمونه ها از جمله طغری، گلزار، معما، ناخنی، مثنی یا توامان و برگردان یا آینه ای که در این بخش توضیح داده شده اند را در نمودار زیر مشاهده نمایید:

خطوط تفننی بر پایه اشکال

• طغری
• گلزار (مثبت و منفی)

خطوط تفننی موسوم به سایه دار

• معما
• ناخنی
• مثنی یا توامان
• برگردان یا آینه ای

برخی زیرمجموعه های انواع خطوط تفننی

توضیحات اضافه:

خط طغرا: طُغرا را القابی تعریف کرده اند که بر سرفرمان پادشاهان می‌نویسند. همچنین خطّی منحنی که بر سر احکام ملوک می‌کشیده‌اند. سابقه و پیشینه رسم طغرا تا به ‌زمان سلجوقیان می‌رسد (فضائلی 1391، 645).

خط گلزار: درعرف خط شناسان به هیأت جلی خط اطلاق می‌شود که خوشنویس جوانب و اطراف کلمات را با خطوط باریک تسوید کند و میانه آنها را بیاض گذارد و آنگاه بر میانه بیاض، گل و برگ های ظریف نقش کند (مایل هروی 1366، 647). مثبت آن است که درون خط را با گل و نقوش اسلیمی پر کنند و منفی آنکه خوشنویس پیرامون خط (فضای اطراف- فضای منفی) را با گل و برگ بیاراید.

خط معمی: مُعَمّی در لغت اسم مفعول از تعمیه، و آن عبارتی است که معنی آن پوشیده باشد. و مُعمّای در خطّ آنست که جمله یا عباراتی را تفنّناً طوری بنویسند که خواندنش محتاج دقّت، و مشکل و متعسّر باشد. اینگونه خطّ را نیز از همه نوع خطّی می‌توان ترتیب و تشکیل داد. این نوع از نگارش در شمار خطوط، و نوعی مستقلیّ نیست بلکه معّما صفتی برای خطّ است (فضائلی1391).

خط ناخنی: دراین خط حروف به وسیله برجسته کردن کاغذ توسط ناخن شکل می گیرد (قمی 1381، 50).

خط مثنی یا توامان: یعنی نوشته ای که علاوه بر معنای ادبی بازنمایی شکل چیزی نیز باشد» (صحراگرد 1391).

خط برگردان یا آینده ای: در خط برگردان یا آینه ای «عبارتی را از دو سو (چپ به راست و برعکس از راست به چپ) می نویسند. در این صورت صفحه دارای خطی محوری است که تمام حروف و کلمات نسبت آن قرینه هستند (قلیچ خانی 1373).

تصاویر مربوط به برخی از خطوط تفننی از هر دو دسته بالادر جدول زیر ارائه شده است:

نمونه های تصویری مرتبط با برخی از انواع خطوط تفننی پرکاربرد در دوره قاجار

انواع	نمونه ها		شرح
طغری			طغرای مهر شاهنشاهی ناصرالدین شاه، هنرمند نا معلوم، ماخذ: (بیات 1390، 68)
معما			خط معمایی (ای حجت خدا)، ماخذ: (فضائلی 1391)
مثنی یا توامان و برگردان یا آینه ای			خط توامان به صورت مرغ بسم الله، هنرمند نا مشخص، دوره قاجار، ماخذ: (هراتی 1367)       دعای نادعلی، میر علی هروی،مرقع شاه محمود نیشابوری، قرن۱۶، ماخذ: (رحمانی 1393)
برگردان یا آینه ای			پرنده با تاج بسم الله به روش آینه ای، قرن 14 هجری، ماخذ: (آرشیو موزه رضا عباسی)     خوشنویسی سوره حمد به روش آینه ای با خط ثلث، هنرمند نا معلوم، ماخذ: (هراتی 1367)
گلزار	مثبت		بخشی از اثر خیارجی قزوینی. موزه چهلستون قزوین،ماخذ: (رحمانی 1393)
	منفی		خط گلزار منفی، میرزا غلامرضا اصفهانی، 1288 ه.ق. ماخذ: (بیات 1390، 75)
ناخنی			خط ناخنی اثر محمد حسین شیرازی، 1279 ه.ق. ماخذ:  (بختیاری 1367)

منابع:

• بیات، مرضیه . 1390. بررسی نقاشی خط از ابتدا تا دوره قاجار، پایان نامه کارشناسی ارتباط تصویری، استاد راهنما مهدی صحرا گرد، موسسه آموزش عالی فردوس مشهد
• رحمانی، تکتم . 1393. گونه شناسی نقاشی خط سنتی ایران با تاکید بر دوره قاجار، راهنما: دکتر مهدی صحرا گرد، پایان نامه کارشناسی ارشد پژوهش هنر، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علی آباد کتول.
• صحراگرد، مهدی.«تاملی بر خط مثنی»، در فرهنگستان هنر.1391. مهدی مکی نژاد، مجموعه مقالات دومین گردهمایی گنجینه های از یاد رفته هنر ایران، تهران
• فضائلی، حبیب‌الله . 1391. اطلس خط، اصفهان: نثر زیبا
• قلیچ خانی، حمیدرضا. 1373. فرهنگ واژگان و اصطلاحات خوشنویسی، تهران: روزنه
• مایل هروی، نجیب . ۱۳۷۲. کتاب آرایی در تمدن اسلامی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی
• قمی، قاضی احمد. (1381) گلستان هنر، تصحیح احمد سهیلی خوانساری، انتشارات منوچهری
• هراتی، محمد مهدی . 1367. تجلی هنر در کتابت بسم الله، مشهد: موزه آستان قدس رضوی
• بختیاری، جواد . 1367. مرقع رنگین؛ آثار نفیس خوشنویسی بزرگ ایران (جلد دوم)، تهران: انجمن خوشنویسان ایران