خط کوفی در خدمت تصویر (بخش 2)
دکتر کاظم خراسانی / عضو هیات علمی دانشگاه
در بخش قبل به ویژگی های خط کوفی و اهمیت آن در هنر اسلامی اشاره شد. همچنین انواع خطوط کوفی تزئینی مورد اشاره قرار گرفت. در ادامه به تشریح ویژگی های انواع خطوط تزئینی پرداخته شده است: می توان گفت که استفاده تزیینی از خط کوفی به واقع نخستین نقاشیخط های سنتی ایران هستند. در ادامه نمونه هایی از انواع کوفی تزئینی معرفی شده است:
- مزهر:
نوعی خط کوفی تزئینی است که با گل ها و برگ ها و شاخه‌های سنتی نباتی (گیاهی) زینت داده شده و ویژگی بارز آن پر بودن فضاهای خالی با همین عناصر است.
کوفی مزهر، مسجد جامع قزوین، دوره سلجوقی، ماخذ: (مکی نژاد و همکاران، 1392)
- گره دار:
یک نوع خط کوفی درهم پیچیده است. در این نگارش برخی از حروف یا کلمات کاملاً کشیده و تابیده و به همراه تزئینات فراوان است. شهرت و رواج این خط بیشتر در قرون پنجم و ششم هجری بوده و در بیشتر سرزمین های اسلامی، همچنین در شهرهای ایران کاربرد فراوان داشته است. در این خط با به کارگیری «لام»ها و «الف»های مکرر و گره‌های تزئینی، قرینه‌سازی های زیبا و موزونی ایجاد می‌شود.
نمونه ای از گوفی گره دار، ماخذ: (هراتی، 1367)
- موشح (گیس بافت):
در این نوع از کوفی هم حرکات خطی و منتصبات و هم در فاصله ها و زمینه ها رسم و نقاشی به صورت توام دیده می‌شود. این گونه از کوفی باز به دو صورت میانه و مشکل کار می شود و هر کدام را می توان با زیباترین خطاطی و تذهیب و تزیین همراه کرد. جنبه تزیینی آن بر خط غلبه دارد و به طور سبب ایجاد تغییرات مهمی در مفهوم خط و خطاطی شده است. آنچنان که باعث دیر خوانی و سخت خوانی یا نا خوانی آن گردیده است. گاهی دیده می‌شود که بعضی کلمات مختلف را فشرده در یکدیگر جا داده، تا حاشیه مداوم مزینی به وجود بیاید (فضایلی 1362، 157).
کوفی موشح از کتیبه پیر علمدار، ماخذ: (فضائلی 1391)
- معشق:
مفهوم پایه ای اسلام -یعنی کلمه الله- امکانات بی کرانی به هنرمندان بخشید تا فاصله میان دولام آن را با گره ها، گل ها، ستاره ها و دیگر طرح ها پر کنند (آزاد 1382، 37). اندک زمانی بعد از کوفی مزهر و مورق بر همین اساس کوفی معشق به وجود آمده است. این نوع کوفی که به هم تابیده یا معشق نامگذاری می شود، توسط گره ای در درون حروف یک واژه که مثل طناب به هم تابیده می‌شود اتفاق می افتد.
کوفی معشق مشجر، ماخذ: (فضائلی 1391، 153)
- مصور:
با ایجاد بافت تزیینی تصویر چهره انسانی یا حتی گاه تصویر حیوان و پرنده در لا به لای خطوط کوفی به وجود می آید. خوانش این نوع از کوفی نیز دشوار بوده و بیشتر جنبه تزئینی دارد. گونه ای از خط کوفی مصور اغراق شده نیز وجود دارد که کاملاً از تصاویر انسانی و حیوانی تشکیل شده و اشکال انتزاعی خط در آن دیده نمی شود.
قلمدان برنجی، به سفارش مجد الملک مظفر (وزیر محمد خوارزمشاه) ، ماخذ: (یساولی ثانی 1363، 51)
کوفیمصورباردیفیازصورتهایانسانی، مشربهبرنجیازخراسان ۵۹۷/ ۱۲۰۰، مأخذ: (حمیدسفادی 1387، 51)
حروف انسان وار و جانور وار از قمقمه ای فلزی، سوریه، اواسط قرون سیزدهم میلادی، گالری هنری فریر، واشنگتن دی سی، مأخذ: (آزاد 1382، 120)
- مشجر:
این خط از ترکیب حروف و اشکالی مانند شاخ و ساقه و تنه درخت به وجود می آید. این خط نیز از خطوط تزیینی محسوب شده و بیشتر در کتابه‌های بناهای مذهبی به کار می رفته است. به این نوع خط کوفی مورق نیز گفته می شود. کوفی مشجر به «کوفی فاطمی» نیز شهرت دارد و در قرون دوم و سوم هجری در مصر رواج داشته و از خطوط رایج در کشورهای عراق، سوریه و ایران محسوب می شده است (مایل هروی 1372، 871). در این خط انتهای حروف و کلمات به وسیله برگ های تزئینی و اسلیمی تکمیل می‌شود. این خط دارای استعدادهای بالقوه فراوان برای تأثیرگیری هنرمندان است.
کوفی مشجر یا مورق، ماخذ: (هراتی 1367)
- بنایی (معقلی):
این خط بیشتر در معماری مورد استفاده قرار می‌گیرد در مساجد ایران و عراق و سایر بلاد اسلامی بیشتر رایج است. کوفی بنایی خطی است که حروف آن دارای سطح و زوایای هندسی و حرکات ترکیبی به اشکال هندسی مستطیل، مربع، مثلث و دیگر چند ضلعی ها نوشته شده است. خط کوفی تا قرن هفتم و هشتم همچنان متداول بود تا اینکه با پیدایش خطوط سته که از خط کوفی منشعب شده بود مانند محقق، ریحان، نسخ، ثلث، توقیع و رقاع، کم کم از رونق افتاد و از آن به بعد مختصری در کتیبه‌ها و سر سوره‌های قرآن و عناوین کتاب ها به کار می رفت. در قرن یازدهم که حدود هزار سال از عمر آن می گذشت به دست فراموشی سپرده شد. البته بعضی از کشورهای اسلامی هنوز به رواج خط کوفی عنایت دارند و در ایران نیز در کتیبه‌ها و سرلوحه کتاب ها و برای تفنن در قطعه نویسی و روی جلد کتاب ها، عناوین و نشانه‌ها و در معماری به کار می رود (زارعی 1373، 10). گونه های متنوع کوفی های تزیینی در کلیات به هم شبیه اند اما اجزایشان بسته به جغرافیا، نوع مواد مورد استفاده و ذوق هنرمند می تواند متفاوت اند.
خط کوفی بنایی ساده، ماخذ: (فضائلی 1391، 165)
خط کوفی بنایی ساده، ماخذ: (فضائلی 1391، 165)
منابع مورد استفاده:
- آزاد، اسدالله. (1372). خوشنویسی و فرهنگ اسلامی، چاپ سوم، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی
- زارعی، باب الله. 1373. کتیبه خط کوفی مسجد جامع قزوین، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
- سفادی، یاسین حمید؛ شایسته فر، مهناز . 1387. خوشنویسی اسلامی، تهران: مطالعات هنر اسلامی
- فضائلی، حبیب‌الله . 1391. اطلس خط، اصفهان: نثر زیبا
- هراتی، محمد مهدی . 1367. تجلی هنر در کتابت بسم الله، مشهد: موزه آستان قدس رضوی
- هروی، مایل . 1372. گنجینه خطوط، تهران: یساولی
- یساولی ثانی، جواد . 1363. تذکره نویسان (پیدایش و سیر تحول هر خط)، تهران: انتشارات یساولی
