خط کوفی در خدمت تصویر (بخش 1)

دکتر کاظم خراسانی / عضو هیات علمی دانشگاه

هنراسلامی در سده های آغازین با خوشنویسی زاده شد و رفته رفته با دیگر هنرها و صنایع امتزاج یافت. به گونه ای که سایر هنرها در حالی که لباس خوشنویسی بر تن داشتند به جهان اسلام معرفی شدند؛[1]همچون خوشنویسی در معماری، کتاب آرایی، فلزکاری، سفال گری، پارچه بافی و تقریباً تمام هنرهای سنتی و صنایع دستی. اما به غیر از این موارد، گرایشات تزئینی این هنر نیز به وجود آمد.به گونه ای که انتقال اطلاعات در آن کم رنگ شد و بعد هنری و تصویری غلبه پیدا کرد. در این بخش تحولات تزئینی خوشنویسی اسلامی از منظر تصویری و فرم و نه از زاویه کلامی مورد بررسی قرار می گیرد. از آن جمله می توان به تحولات خطوط کوفی تزئینی اشاره کرد. در ادامه به بررسی تحولاتتزئینی خط کوفی که در شکل گیری گرایشات تزئینی در دیگر خطوط اسلامی نیز موثر بوده است، اشاره خواهد شد.

رونق خط کوفی به آغاز ظهور اسلام در عربستان برمی گردد که در قرن اول به صورت ساده و به رسم الخط های مکی و مدنی و کوفی نوشته می‌شد. در اواخر حکومت بنی امیه و اوایل حکومت بنی عباس خط کوفی از حوزه عربستان تجاوز کرد و در کشورهای دیگر مانند ایران، آسیای صغیر، مصر و شمال آفریقا منتشر شد و کم کم اقلام دیگری استخراج و انواع مختلفی از آن پدیدار گشت، مشهورترین آنان کوفی محرر، مشجر، مربع، مدور و متداخل بود که به کوفی تزئینی شهرت داشتند. خطوط کوفی اصلی در سیر تحول خود تا رسیدن به انواع تزئینی آن ده نوع دارد که و پنج نوع آن مستند و معتبر است:

1-اولین نوع خط کوفی رسم‌الخط اوایل اسلام است و نگارش آن در قرون اولیه هجری و در همه شرق و غرب جهان اسلام رواج داشته است. خلفاء راشدین نیز قرآن ها را به آن شیوه نگاشته‌اند. مخترع این شیوه خطاطی کاملاً روشن نیست و نمی‌توان یک نفر را به تنهایی مبدع آن دانست. این خط به دلیل سادگی و نداشتن اعراب و نقطه در همه ممالک اسلامی نوشته می‌شده و می‌توان گفت مبنای پیدایش دیگر اقلام کوفی بوده است (زارعی 1373، 10). افراد بسیاری در تحول این نوع از خط کوفی به صورتی متکامل و خواناتر نقش داشته اند. از جمله  به نقل از ابن ندیم در الفهرست، «مرامر بن مره، اسلم بن سدره، عامر بن جدره واضعین خط عربی دانسته شده اند. اسلم بن سدره فصل و وصل حروف را وضع کرد و عامر بن جدره نقطه‌های آن را بنیاد گذاشت» (هروی 1366).

نمونه ای از خط کوفی اولیه، ماخذ: (افضل طوسی 1388، 13)

2-نوع دوم خط کوفی رسم الخط قرن دوم هجری است که باز هم مخترع نامشخصی دارد. «ابن ندیم گوید نخستین خط عربی خط مکی است، پس از آن خط مدنی و بعد خط بصره و باز خط کوفی به وجود آمد» (هروی 1366). خط مکی و مدنی را نوع دوم خط کوفی دانسته اند.

3- رسم الخط دیگرکوفی به ابن مقله[2] نسبت داده می شود. همان خط کوفی ساده ای است که گل و برگ و نقش ندارد و خالی از هر نوع آذین است و ابن مقله آن را بر اساس اصول هندسی رایج در زمان خود ساماندهی کرده و استاندارد نمود. به این ترتیب که این خط شش بخش داشت. «پنج بخش سطح و یک بخش دور» (هدایت 1393).

4- نوع چهارم خط کوفی مربوط به سلاطین غوری است که رسم‌الخط آن سخت و خواندن آن مشکل است. در مسجد جامع هرات می توان نمونه ای از این خط را دید. همچنین سکه‌هائی با این خط ضرب شده است که در موزه کابل و هرات نگهداری می شود (هدایت 1393).

5- نوع دیگر خط کوفی عصر شاهرخی است. مثلاً کتیبه‌های هرات با این خط نگارش شده اند. همه این خطوط به ذات خود کوفیست ولی در سطح و دور با یکدیگر اختلاف دارند و به تدریج به لحاظ زیبایی شناسی به کمال رسیده اند (همان).

6- رسم الخط معقلی یکی دیگر از انواع کوفی است که در کاشی و آجرکاری بیشتر مورد استفاده بوده است. «خط معقلی مدارش بر تمامیت سطح است و دور ندارد و خوبترین معقلی آن است که سواد و بیاضش را تلاوت توان کرد» (همان).

در اواخر حکومت بنی امیه و اوایل حکومت بنی عباس خط کوفی از حوزه عربستان تجاوز کرد و در کشورهای دیگر مانند ایران، آسیای صغیر، مصر و شمال آفریقا منتشر شد و کم کم اقلام دیگری استخراج و انواع مختلفی از آن پدیدار گشت، مشهورترین آنان کوفی محرر، مشجر، مربع، مدور و متداخل بود. این انواع تاثیر بسزایی در شکل گیری ایده امتزاج خط و نقاشی و تزئینات داشتند. به همین واسطه در بخش مجزایی انواعی از خطوط تزئینی مورد بررسی قرار گرفته اند. به عنوان نمونه کوفی تزیینی گچبری شده از میان خطوط دوران اسلامی بیشترین شهرت را دارد و کاربرد انواع آن در معماری نقش مهمی در هویت بخشی به معماری اسلامی داشته است. کاربرد خط کوفی در معماری از شاهکارهای هنر معماری سلجوقیان شمرده می‌شود (زارعی 1373، 9).

کوفی تزیینی

یکی از خطوط اسلامی که می تواند کاربرد فراوانی در هنرهای تصویری معاصر داشته باشد، خط کوفی است. به طور کلی خط کوفی از نقطه نظر گرافیکی دارای ویژگی های مساعد و استعداد فراوانی جهت کاربرد در گرافیک و نیز هنرهای تزئینی است. چنین ویژگی سبب شد در گذشته که محدودیت هاییدر تصویرگری وجود داشت، از این خط جهت  بازی های بصری گوناگون استفاده شود. ظرفیت های هندسی خط کوفی باعث شد اتفاقات شگفت انگیزی درحوزه­ی تزئینات و بازی­های بصری آن شکل گیرد. «خط کوفی در تباین با عمودی های کوتاهش، خطوط افقی کشیده ای دارد  و به این لحاظ تعمدأ بر سطوح مستطیل شکل نوشته می‌شود که به خط حرکتی پویا و مشخص می‌بخشد» (سفادی، شایسته فر 1387، 46). می توان گفت آفرینش اقلام سته مرهون بازی­های بصری و آرایه هایی است که با انواع خط کوفی[3] انجام شده است. سابقه قدیمی ترین رفتارهای تزئینی که با نوشتار فارسی – عربی انجام شده را می توان در انواع کوفی تزیینی جستجو کرد.بنابر اقوال گوناگون، از سده سوم تا ششم، تا چهل و دو نوع کوفی تزیینی ذوقی و تفننی پدید آمد. بدین ترتیب خطا نیست اگر اوایل قرن دوم را سرآغاز ورود تفنن ها به خوشنویسی اسلامی بدانیم. برخی ازانواع تزئینی خط کوفی عبارتند از:

در بخش بعد انواع این خطوط تزئینی همراه با نمونه هایی معرفی شده اند.

منابع مورد استفاده:

• افضل طوسی، عفت سادات. .1388 از خوشنویسی تا تایپوگرافی. تهران :هیرمند
• زارعی، باب الله. 1373. کتیبه خط کوفی مسجد جامع قزوین، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
• خلیلی، ناصر. 1379. تحول و تنوع در خوش‌نویسی اسلامی، تهران: کارنگ
• سفادی، یاسین حمید؛ شایسته فر، مهناز . 1387. خوشنویسی اسلامی، تهران: مطالعات هنر اسلامی
• هروی، مایل . 1372. گنجینه خطوط، تهران: یساولی
• هدایت، لسان الملک . 1393. تذکره خوشنویسان، تهران: نشر یساولی

[1]در تمام دوران اسلامی نگارش متن قرآن کریم، نوعی عبادت به شمار می‌آمد. به همین دلیل اندک اندک هنر خوشنویسی و خطاطی به طور عام به صورت گرانقدرترین و والاترین قالب هنری جهان اسلام درآمد (خلیلی، 1379: 9).

[2] ابن مقله وزیر المقتدر با الله خلیفه عباسی بود که در سال 328 ه. به دستور او به قتل رسید (هروی، 1366: د)

[3] شرح ویژگی های این خط را می توانید در پی نویس شماره 3-1- مطالعه نمایید.